Symbolika jajka
Jajko, z którego powstaje nowe życie ciekawiło ludzi od zarania dziejów. Podania wielu ludów opowiadają o tym, że świat wykluł się z olbrzymiego jaja. Jajo było znakiem początku wszechrzeczy i płodności. Słowianie wiązali jajko z bogiem słońca i także uznawali je za symbol nowego życia i narodzin, dlatego wykorzystywano je w ludowych obrzędach wiosennych. Wierzono też, że jajko ma moc zwalczania złych czarów.
Jajka wykorzystywane do zabiegów magicznych czy religijnych były barwione i zdobione już kilka tysięcy lat temu, m.in. w starożytnym Egipcie, Rzymie i Chinach. Najstarszą pisankę w Polsce znaleziono w Opolu i pochodzi ona z X w., ale na pewno były znane na tych terenach już wcześniej. Wraz z początkiem wyznawania na naszych ziemiach chrześcijaństwa, jajko stało się jednym z najważniejszych symboli świąt wielkanocnych. Wykluwające się z jajka pisklę to znak, że życie zwycięża nad śmiercią, podobnie jak Jezus w dniu zmartwychwstania pokonał śmierć.
Podczas śniadania wielkanocnego dzielono się jajkiem składając życzenia. Miało to zapewnić zdrowie, pomyślność i płodność. W Wielkanoc zakopywano je na polach, co miało zapewnić urodzaj. Toczono je po grzbietach i bokach zwierząt gospodarskich, by dobrze się chowały i były odporne na choroby.
Zdobieniem pisanek i kraszanek zajmowały się głównie dziewczęta. Służyły im często jako wykup w Poniedziałek Wielkanocny, dla chłopców polewających panny wodą. Wręczone w podarku były oznaką sympatii i życzliwości.
Kraszanki i drapanki
Najprostsza metoda zdobienia jaj to barwienie ich na jeden kolor przez gotowanie w barwniku naturalnym lub syntetycznym. Takie jajka nazywa się malowankami, byczkami, ałunkami czy kraszankami. Do uzyskania pożądanych kolorów stosowano:
Żółty – suszone kwiaty jaskrów polnych i nagietka;
Zielony – wywar z widłaka, młodego żyta ozimego lub innych zbóż, a także liści barwinka;
Czarny – wywar z kory dębu i olchy, łupin orzecha włoskiego;
Brązowy – łupiny cebuli, szyszki olchy;
Fioletowy – owoce jagody, płatki ciemnej malwy;
Niebieski – modra kapusta, owoce tarniny;
Różowy, czerwony – sok z buraka, owoce czarnego bzu, suszone jagody.
Jednobarwne jajka zdobione techniką rytowniczą noszą nazwę drapanek lub rysowanek. Powstają przez wyskrobanie ostrym narzędziem na zafarbowanym jajku wzorów, zwykle geometrycznych lub kwiatowych. Najsłynniejsze drapanki pochodzą z terenów Śląska, a zwłaszcza Opolszczyzny i noszą nazwę kroszonek lub kraszanek.
Pisanki (technika batikowa)
Współcześnie pisankami nazywamy wszystkie jaja zdobione różnymi technikami. Właściwie jednak pisanki to jaja zdobione tzw. techniką batikową. Na skorupkę jajka nanosi się wzór gorącym, roztopionym woskiem, a następnie zanurza się jajko w barwniku. Do batiku używano specjalnych małych lejków osadzonych na drewienku, szpilek, igieł, szydełek, słomek lub patyczków. Pisanki wielobarwne uzyskuje się przez kilkukrotne nanoszenie wzorów i zanurzanie jajek w kilku barwnikach.
Pisanki są popularne na wschodzie i centrum Polski. Najpiękniejsze pochodzą jednak z terenów Ukrainy. Najstarsze wzory, stosowane w technice batikowej to, świadczące o wykorzystywaniu pisanek do celów magicznych, motywy solarne: rozety, wizerunki słońca z promieniami, krzyże w formie wiatraczków, a także znaki mające zapewnić pomyślność: drzewka życia, pastorały i ślimacznice.
Współcześnie pierwotny sens tych motywów uległ zapomnieniu. Pojawiły się też nowe wzory, m.in. gałązki, kłosy, listki, kwiaty, a także ptaszki czy baranki.
Oklejanie wycinanką
W okolicach Łowicza, wraz z rozwojem wycinkarstwa, popularne stało się oklejanie wydmuszek wielobarwnymi kompozycjami z papieru. Charakterystyczne dla tego regionu są motywy roślinne (kwiaty, gałązki, listki) i zwierzęce (kogutki, inne ptaki), a także rozmaite szlaczki i rozety. Niektórym oklejankom łowickim nadaje się formę dzbanuszka.
Oklejanki sitowiem
Na Kurpiach charakterystyczne są wydmuszki oklejane sitowiem i kolorową włóczką. Sitowie zbiera się jesienią, przed pierwszymi mrozami, by zachowało biały kolor. Po tygodniu od ścięcia wydobywa się z niego rdzeń, zwany duszą, który można przechowywać w chłodnym miejscu do wiosny.
Przed oklejaniem rdzeń należy zwilżyć, by stał się elastyczny. Sitowie i włóczkę nakleja się na skorupkę przy pomocy kleju z mąki żytniej i wody, tworząc misterne wzory inspirowane haftem z Kurpi Białych. Biały kolor sitowia przeplata się z kolorami zaczerpniętymi z tutejszego stroju ludowego: zielonym i czerwonym. Niekiedy pojawia się też niewielki dodatek koloru żółtego, niebieskiego lub innych.
Malowanki
Malowankami nazywamy jajka ozdobione farbami. W tym celu najczęściej wykorzystuje się akryle, rzadziej farbki wodne lub plakatowe.
Nie jest to tradycyjna ludowa technika, bowiem dawniej na wsi wykorzystywano tylko dary przyrody. Inaczej było w miastach i bogatszych domach – tam sztuczne barwniki wykorzystywano od dawna. Dawały one bowiem większe możliwości. Na malowankach pojawiały się postacie w strojach ludowych, misternie odwzorowane koguty, a nawet całe scenki rodzajowe.
W małopolskiej wsi Zalipie, która słynie z pięknych chat, ozdobionych w kolorowe motywy roślinne i kwiatowe, powstają również fantazyjne pisanki: na tle, pomalowanym na żółto lub niebiesko, widnieją zalipiańskie kwiaty.
